Voor eens en voor altijd

Door Robbe Verschueren

We kennen hem allemaal. Het lepe vriendje dat u als kleuter een Fruittella liet stelen in het Kruidvat. In mijn geval was het mijn oudere broer, de bron van alle kwaad. De snoodaard kwam er zonder kleerscheuren vanaf, maar verraadde de diefstal later aan het ouderlijk gezag. Crisis ten huize Meeters. Vader schoot uit zijn krammen, moeder panikeerde over problematisch kindergedrag. De oplossing: sleur het criminele kind richting Kruidvat om het misdrijf te bekennen, dat ging mij leren.
Het zou mij inderdaad leren. Zomaar een snoepje meepikken verdient op zijn minst een uitbrander, een graai uit de spaarpot en zonder eten naar bed. En als alles goed ging, hield ik voortaan mijn vingers uit de snoeptrommels. Maar werkt straf wel in elke situatie?

Mijn lotgeval volgt de zuivere logica van Skinner, een psycholoog uit de jaren veertig met een behavioristische kijk op leerprocessen. Dit behaviorisme focust via positivistische methoden op verbanden tussen gedrag en omgeving. Volgens Skinner’s operante conditionering wordt gedrag beïnvloed door externe factoren. De behavioristische bende definieert straf als een verandering in de omgeving die het vooraf gestelde gedrag doet afnemen. Een positieve straf voegt een onaangename stimulus toe, een negatieve straf neemt een aangename stimulus weg. De woede van mijn vader was zo’n niet al te aangename stimulus, het geld dat zij uit mijn spaarvarken haalden een hartverscheurend verlies. Ongepast gedrag zou op die manier afnemen en we bereiken een ideale wereld, althans voor Skinner’s duiven.

Zucht, die psychologen. In dit hele gebeuren ging de pestkop vrijuit en stapelde mijn wrok zich op. Werd het gewenste effect dan bereikt? Er zijn natuurlijk voorwaarden om straf efficiënt te maken. Consistente en onmiddellijke toepassing zijn belangrijk. Meestal wordt niet iedereen gestraft of wordt de straf uitgesteld, bijvoorbeeld door lange processen. Het laat sommige onderzoekers concluderen dat straffen zelden werkt en belonen een betere oplossing is. Anderen denken dat dreigen met straf vaak beter functioneert dan de straf zelf.

Enter het experiment van Linda Molm, een sociologe die beroepsmatig alles beter weet. Bij haar proefpersonen wordt het gewenste effect sneller bereikt indien de straf frequent wordt toegepast. Dwang kan uitermate effectief zijn als haar waarschijnlijkheid en consistentie stijgt. Anderzijds geldt de bezorgdheid dat straf vijandigheid en wraakgevoelens kan creëren tegenover de tegenpartij. Niet aan de orde, zegt Linda’s experiment. Wraakgevoelens kunnen oprijzen, maar worden niet groter naarmate de straf meer intens of vaker wordt toegevoegd. Leve de conclusie: consistentie is the way to go en zal wangedrag op de beste manier verhelpen.

Omdat ik u niet alleen wil vervelen met de wetenschap, smijt ik mijn beleidsadvies er meteen tegenaan. Criminele feiten voorkomt u niet door sporadisch getik op de vingers. De dreiging blijft enkel reëel door elke overtreder te straffen en zo anderen ervan te weerhouden om dezelfde fout te maken. Of leg de Fruittella’s in het vervolg aan de kassa, dan is het ook opgelost.