Zijn mannen weldra overbodig?

Gefotografeerd door Arthur Joos

Gefotografeerd door Arthur Joos

Gefotografeerd door Arthur Joos

De recentste, vernuftige relevatie in de celbiologie tracht lichaamscellen, zoals uit een stukje huid, te herprogrammeren tot zaad- of eicellen. “Zo zouden onvruchtbare mensen die omwille van een medische behandeling steriel zijn geworden of mensen die gewoon zonder ei- of zaadcellen geboren worden op termijn kinderen met hun eigen genetisch materiaal moeten kunnen krijgen. Het zou mogelijk ook gebruikt kunnen worden door koppels van hetzelfde geslacht die samen een kind willen verwekken”, vertelt Heidi Mertes, bio-ethicus aan de vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap van de Universiteit Gent. Het lijkt een scenario uit een sciencefiction-film, maar een succesvol Japans onderzoek op muizen leverde alvast veelbelovende resultaten. Aan de UGent zet een team van onderzoekers van het Gent Fertility and Stem Cell Team (G-Fast) onder leiding van Petra De Sutter en wetenschappers van het Bioethics Institute Ghent (BIG) onder leiding van Guido Pennings samen met partners van de Vrije Universiteit Brussel en de Universiteit van Maastricht het onderzoek verder, ditmaal volledig gericht op de mens. “Maar tot nu toe is de techniek op mensen nog niet mogelijk”, fluit Mertes de enthousiastelingen onder ons terug.

Of men and mice

Hoe gaat de techniek – in voor de leek begrijpbare termen – in zijn werk? Er bestaan twee methoden om hetzelfde resultaat te bereiken: het therapeutisch kloneren en het rechtstreeks herprogrammeren. Voor de eerste techniek is er zowel een somatische cel, bijvoorbeeld een huidcel, als een donoreicel nodig. Je verwijdert de kern van de eicel en vult die leegte op met de kern van de huidcel. Deze nieuwe cel zal zich gaan delen en uitgroeien tot een embryo of een beginnende vrucht die het genetische materiaal van de onvruchtbare persoon bevat. De inner cell mass van het embryo bestaat uit stamcellen die je op hun beurt kan differentiëren in zaad- of eicellen om er een kind uit te laten groeien. Mertes wijst erop dat die methode eerder inefficiënt is: “Je hebt in eerste instantie nog altijd een vrouw nodig om een eicel te doneren, alleen komt haar genetisch materiaal niet meer in het kind”. In de tweede methode ondergaat de somatische cel verschillende genetische manipulaties waardoor hij op zichzelf getransformeerd wordt tot (pluripotente) stamcellen en geen externe eicel nodig is. Uit die stamcellen worden dan vervolgens zoals bij de eerste methode zaad- en eicellen afgeleid.

Of ethos and men

Genoeg voor wat betreft de biogenetica an sich. Wat ons zeker ook interesseert, is Mertes’ studie, want wat komt een moraalwetenschapster zoeken in die hoogtechnologische onderzoekswereld? De samenwerking tussen exacte wetenschappers en ethici is volgens Mertes een unicum en hoogst relevant. “Meestal komt de ethiek pas achteraf ter sprake, wanneer de nieuwe wetenschappelijke ontwikkeling al realiteit is. Maar het is beter om een dergelijk onderzoek vanaf het begin samen uit te voeren, dan dat exacte wetenschappers op hun eigen eiland zitten, en wij afgezonderd op onze Blandijnberg.”

“Meestal komt de ethiek pas achteraf ter sprake, wanneer de nieuwe wetenschappelijke ontwikkeling al realiteit is”

Dat ethici een relevante bijdrage kunnen leveren aan het onderzoek is te danken aan de maatschappelijke gevoeligheid van het onderwerp. Voor Mertes, die zelf aanvankelijk zeer kritisch tegenover de nieuwe techniek stond, zijn het vooral de veiligheid en kostprijs van de techniek die vragen oproepen. Voor de veiligheidsfactor verwijst ze naar de twee genetische technieken die we eerder beschreven. “Dat zijn best wel verregaande manipulaties waarvan we vaak pas na enkele generaties echt weten wat ze teweegbrengen. Ivf, een relatief geringe manipulatie, heeft bijvoorbeeld een aantal effecten op kinderen die daaruit geboren worden, ook al zijn die niet gevaarlijk of verregaand. Zo kunnen er zich epigenetische veranderingen voordoen gelinkt aan het cultuurmedium waarin de embryo’s zich slechts enkele dagen bevinden. In het labo, waar we de ei- en zaadcellen zullen maken, zijn er nog veel meer factoren die een grote invloed kunnen hebben.” Het zal volgens Mertes dan ook nog lang duren vooraleer de techniek effectief op mensen zal worden uitgetest. Eerst moeten er zoveel mogelijk risico’s uitgesloten worden, maar dat er altijd ‘restrisico’s’ zullen zijn, staat vast. “Bovendien kan je de persoon die van de mogelijke risico’s de gevolgen zal dragen niet om toestemming vragen.”

“Het gaat om best wel verregaande manipulaties waarvan we vaak pas na enkele generaties echt weten wat ze te weeg brengen”

Maar daarom moet het hele project volgens Mertes nog niet worden afgeblazen. “We moeten nagaan of de risico’s opwegen tegen de voordelen. Een heel moeilijke afweging, en de mensen die in de toekomst gebruik willen maken van de techniek moeten zich heel bewust zijn van de risico’s.” Daarnaast mogen we volgens Mertes ook de alternatieven – in eerste plaats adoptie of donorconceptie – niet uit het oog verliezen. “Wat staat bovenaan onze prioriteitenlijst: een genetisch verwant kind of een gezond kind?”

Daarnaast speelt ook de kostprijs een grote rol. “Het is allemaal heel hi-tech dus als het al in de kliniek komt, dan zal het, althans in eerste instantie, heel duur zijn. Je kan argumenteren dat dit niet problematisch is aangezien de techniek niet levensreddend is. Het zal dus eerder een luxeproduct zijn dat enkel toegankelijk is voor rijke mensen, te vergelijken met plastische chirurgie.” Voor Mertes is de kostprijs en de mogelijke ongelijkheid die dit met zich mee kan brengen, zeker geen argument om het niet te doen. “Maar in de toekomst moet er wel over nagedacht worden wie dit zal bekostigen in de maatschappij.”

Of men and women

“De titel is een beetje misleidend omdat het op dit moment niet de meest waarschijnlijke uitkomst is”

De prangende vraag of mannen binnenkort overbodig zullen zijn, maakt onder andere het onderwerp uit van De Dag van de Maakbare Mens, die plaatsvindt op 12 maart. Deze dag, die georganiseerd wordt door de vzw de Maakbare Mens, biedt het decor aan allerlei ethici en wetenschappers die hun hersenkronkels en losse tongen loslaten op ethische vraagstukken als deze. Maar de click-baiterige titel, die wij uit nieuwsgierigheid overnamen, is wat voorbarig. Een wereld zonder mannen zit er voorlopig niet in, en laat ons eerlijk zijn, where’s the fun without ‘m? “Om zonder mannen te kunnen in de voortplanting moet je van een vrouw een zaadcel kunnen maken, en dat is in de praktijk moeilijker dan de transformatie van een mannelijke stamcel naar een eicel”, legt Mertes uit. “Zelfs op een zaadcel met een X-chromosoom zit nog ‘vaderlijke’ informatie (paternal imprint) die nodig is voor een goede ontwikkeling van een embryo. Die informatie in een zaadcel krijgen zonder langs een man te passeren, is niet evident. De titel is dus ietwat misleidend, omdat het op dit moment niet de meest waarschijnlijke uitkomst is, maar het laat het debat wel sensationeel klinken”, lacht Mertes.